Σίγουρα η ζωή δεν είναι απλώς το να κάνεις κάποια δουλειά· η ζωή είναι κάτι εκπληκτικά πλατύ και βαθύ, είναι ένα μεγάλο μυστήριο, ένα αχανές πεδίο μέσα στο οποίο εκπληρώνουμε το σκοπό μας ως ανθρώπινα πλάσματα. Αν απλώς προετοιμαζόμαστε για να κερδίζουμε το ψωμί μας, θα χάσουμε όλο το νόημα τής ζωής· και το να κατανοήσει κανείς τι είναι η ζωή, νομίζω ότι είναι πολύ πιο σημαντικό από να προετοιμάζεται στο σχολείο, απλώς για εξετάσεις και να γίνει πολύ καλός στα μαθηματικά, στη φυσική ή σ’ όποιο μάθημα θέλετε. Και τι σημαίνει ζωή; Δεν είναι η ζωή κάτι εκπληκτικό; Δεν είναι τα πουλιά, τα λουλούδια, τα ανθισμένα δένδρα, ο ουρανός, τα άστρα, τα ποτάμια, οι θάλασσες με τα ψάρια τους - όλα αυτά είναι η ζωή.
Ζωή είναι και ο φτωχός και ο πλούσιος· ζωή είναι ο ασταμάτητος πόλεμος ανάμεσα σε ομάδες, χώρες και έθνη· ζωή είναι η σκέψη· ζωή είναι αυτό που ονομάζουμε θρησκεία και είναι επίσης τα λεπτά, κρυφά πράγματα του νου - οι επιθυμίες, οι φιλοδοξίες, τα πάθη, οι φόβοι, οι προσδοκίες και τα άγχη. Όλα αυτά και πολύ περισσότερα ακόμα, είναι η ζωή, αλλά συνήθως στο σχολείο προετοιμαζόμαστε για να κατανοήσουμε μόνο κάποια μικρή γωνιά της ζωής. Περνάμε διάφορες εξετάσεις, βρίσκουμε κάποια δουλειά, παντρευόμαστε, κάνουμε παιδιά και μετά γινόμαστε όλο και πιο πολύ σαν μηχανές. Συνεχίζουμε να είμαστε γεμάτοι φόβους, άγχη, δηλαδή: να φοβόμαστε τη ζωή! Ποιος, λοιπόν, θα έπρεπε να είναι ο ρόλος του σχολείου;
Είναι απλώς να μας φορτώνει εγκυκλοπαιδικές γνώσεις και να μας προετοιμάζει για κάποιο επάγγελμα ή να μας βοηθάει να κατανοήσουμε την όλη διαδικασία της ζωής, δηλαδή να μας προετοιμάζει για τη ζωή; Το πιο πιθανό για τα περισσότερα παιδιά όταν μεγαλώνουν, όταν γίνουν άνδρες και γυναίκες, είναι ότι θα παντρευτούν, και πριν καλά-καλά καταλάβουν πού βρίσκονται, θα γίνουν μητέρες και πατέρες και θα βρεθούνε δεμένοι χειροπόδαρα με κάποια δουλειά ή με την κουζίνα, κι εκεί μέσα θα χάσουν σιγά σιγά τη ζωντάνια τους. Αυτή όλη κι όλη, λοιπόν, είναι η ζωή; Μπορεί να παίρνεις πτυχία, να προσθέτεις τίτλους δίπλα στο όνομα σου και να πιάσεις μια πολύ καλή δουλειά· ε, και; Τι νόημα έχει όλη αυτή η ιστορία, αν ο νους σου θολώσει, χάσει την οξυδέρκειά του, γίνει νωθρός, βαριεστημένος, κουτός; Και δεν θα έπρεπε το σχολείο να καλλιεργεί μέσα μας τη νοημοσύνη που θα δοκιμάσει να βρει την απάντηση όλου του μυστήριου της ζωής; Και νοημοσύνη δεν είναι να λες εξυπνάδες ή να είσαι ετυμόλογος, αλλά για μένα είναι η ικανότητα να σκέφτεσαι ελεύθερα, χωρίς φόβο, χωρίς συνταγές σκέψης, έτσι ώστε να αρχίσεις να ανακαλύπτεις από μόνος σου τι είναι πραγματικό, τι είναι αληθινό· κι όταν είσαι φοβισμένος δεν μπορεί να έχεις ποτέ νοημοσύνη. Οποιαδήποτε μορφή φιλοδοξίας, κυνηγητού της επιτυχίας, του να είσαι «κάποιος» είτε σε «πνευματικό» επίπεδο είτε σε υλικό, θρέφει το άγχος, το φόβο· γι΄αυτό η φιλοδοξία -που την υμνούνε ως ιδανικό- είναι κάτι που δεν σε βοηθά να έχεις ένα νου, καθαρό, απλό, ευθύ και επομένως με νοημοσύνη.
Και δεν συμφωνείτε ότι είναι πραγματικά πολύ σημαντικό, όσο είναι κανείς μικρός και έφηβος να ζει σε ένα περιβάλλον όπου δεν υπάρχει φόβος. Οι περισσότεροι από μας μεγαλώνοντας γινόμαστε φοβισμένοι: φοβόμαστε τη ζωή, φοβόμαστε μήπως χάσουμε τη δουλειά μας, φοβόμαστε την παράδοση, φοβόμαστε τι θα πει ο κόσμος ή τι θα πει η γυναίκα μας ή ο άντρας μας και φοβόμαστε το θάνατο. Οι περισσότεροι από μας νοιώθουμε τον ένα ή τον άλλο φόβο· και όπου υπάρχει φόβος δεν υπάρχει νοημοσύνη. Και είναι δυνατόν για όλους όσο είναι νέοι, να βρεθούν σ’ ένα περιβάλλον όπου δεν υπάρχει φόβος, αλλά αντίθετα μια ατμόσφαιρα ελευθερίας - όχι ελευθερία να κάνεις ό,τι σου κατέβει, αλλά ελευθερία για να μπορέσεις να κατανοήσεις την όλη διαδικασία της ζωής;
Η ζωή είναι πραγματικά πολύ όμορφη, δεν είναι αυτό το άσχημο πράγμα που την έχουμε καταντήσει· και μπορείς να εκτιμήσεις τον πλούτο της, το βάθος της, την εκπληκτική ωραιότητά της, μόνο όταν επαναστατείς ψυχολογικά - το τονίζω: ψυχολογικά - εναντίον των πάντων, έτσι ώστε να μην προσαρμόζεσαι, να μην υποτάσσεσαι, να μην μιμείσαι, αλλά να ανακαλύπτεις εσύ ο ίδιος, ως ένας απλός άνθρωπος τι είναι Αλήθεια. Είναι πολύ βολικό και εύκολο να συμμορφώνεσαι με αυτά που σου λέει η κοινωνία ή οι γονείς σου ή οι καθηγητές σου. Αυτός είναι ένας εύκολος και ασφαλής τρόπος για να επιβιώνει κανείς, αλλά δεν είναι ζωή, γιατί αυτό έχει μέσα του φόβο, φθορά, νέκρωμα.
Να ζεις σημαίνει να ανακαλύπτεις ο ίδιος τι είναι αλήθεια, κι αυτό μπορείς να το κάνεις μόνο όταν υπάρχει ελευθερία, όταν υπάρχει αδιάκοπη εσωτερική επανάσταση μέσα σου. Αλλά, δεν μας ενθαρρύνουν να το κάνουμε αυτό από παιδιά· κανένας δεν μας λέει να αμφισβητούμε την προκάτ γνώση, γιατί αν επαναστατήσουμε σε ένα τέτοιο εσωτερικό επίπεδο θα γίνουμε από παιδιά επικίνδυνοι για καθετί που είναι ψεύτικο. Οι γονείς μας και η κοινωνία θέλουν να ζήσουμε με ασφάλεια και εμείς επίσης μεγαλώνοντας θέλουμε να ζούμε με ασφάλεια. Αλλά αυτό που γενικώς εννοείται με την «ασφάλεια» είναι μια ζωή γεμάτη μίμηση κι επομένως φόβο. Και ξέρετε τι εκπληκτικό πράγμα που θα ήταν να μην υπήρχε καθόλου φόβος στον κόσμο; Και πρέπει να τον κάνουμε έτσι γιατί βλέπουμε ότι η ανθρωπότητα έχει παγιδευτεί σε ασταμάτητους πολέμους, που τους καθοδηγούν οι πολιτικοί, οι οποίοι το μόνο που αναζητάνε πάντα είναι η δύναμη της εξουσίας· ζούμε μέσα σε μία ανθρωπότητα δικηγόρων, αστυνομικών, στρατιωτικών και πολιτικών, φιλόδοξων ανδρών και γυναικών που όλοι θέλουν να είναι «κάποιοι» και πολεμούν ο ένας τον άλλον για να το πετύχουν. Μετά, υπάρχουν οι λεγόμενοι πνευματικοί δάσκαλοι, οι απομιμήσεις των γκουρού με τις σχολές τους μιας δήθεν εσωτερικής αναζήτησης, που μασάνε των λεφτά όσων τους ακολουθούνε επειδή αναζητούν μια θέση σ’ αυτήν ή στην επόμενη ζωή. Είναι ένας τρελός κόσμος, σε πλήρη σύγχυση, καθώς όλοι είναι εναντίον κάποιου άλλου και πολεμάνε για να έχουν μια σίγουρη δουλειά, μια θέση δύναμης ή βολέματος.
Η ανθρωπότητα σπαράζεται από αλληλοσυγκρουόμενα πιστεύω, από ταξικές διαφορές, από εθνικιστικές διαιρέσεις, από όλα τα είδη ανοησίας και σκληρότητας - αυτή είναι η ανθρωπότητα για την οποία μας προετοιμάζουν στο σχολείο! Και δηλαδή, ο ρόλος της εκπαίδευσης θα πρέπει απλώς να είναι η προσαρμογή των παιδιών στο μοντέλο αυτής της σαπισμένης κοινωνικής δομής ή να τα κάνει ελεύθερα, ολοκληρωτικά ελεύθερα, έτσι ώστε να δημιουργήσουν μια διαφορετική κοινωνία, έναν καινούργιο κόσμο; Και δεν πρέπει εμείς οι μεγαλύτεροι να δημιουργήσουμε άμεσα -τώρα, όχι στο μακρινό μέλλον- ένα ελεύθερο περιβάλλον έτσι ώστε να μπορούν τα παιδιά, ζώντας σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον να ανακαλύψουν από μόνα τους τι είναι αλήθεια· έτσι ώστε να έχουν εκείνη τη νοημοσύνη που θα τα κάνει ικανά ν’ αντιμετωπίσουν την κοινωνία, να την κατανοήσουν κι όχι απλώς να προσαρμοστούν σ’ αυτήν· έτσι ώστε βαθιά μέσα τους να βρίσκονται πάντα - όχι μόνο όσο είναι παιδιά ή νέοι - σε μία συνεχή ψυχολογική επανάσταση, που είναι η μόνη επανάσταση, γιατί μόνο εκείνοι που βρίσκονται μέσα τους σε συνεχή εσωτερική επανάσταση ανακαλύπτουν τι είναι αληθινό, όχι ο άνθρωπος που προσαρμόζεται, που ακολουθεί, που φοβάται, που υποτάσσεται.
Σίγουρα, λοιπόν, ο ρόλος του σχολείου, της εκπαίδευσης, θα έπρεπε να είναι να είναι το ξερίζωμα από την ψυχή των παιδιών -τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά- του φόβου που καταστρέφει την καθαρότητα της ανθρώπινης σκέψης, τις ανθρώπινες σχέσεις και την αγάπη.